یک واقعیت در تاریخ و تمدن دنیای اسلام این است که هرچه از مرکز قدرت خلافت عربی چه در دوره بنی امیه و چه خلافت بنی عباس دورتر می شویم آزادی عمل و عقیده بیشتری برای مسلمان وجود داشته است.بیشترین کنش های فکری و عملی در سرزمین خراسان که درواقع دورترین مناطق به بغداد و دیگر سرزمین های عربی هستند اتفاق افتاد.قیام های پر تعداد و تکرار ایرانیان بر علیه استبداد عربی و ارزش گذاری های غیر انسانی آن در دو سده نخست و پیوستن خیل عظیم توده های مردم بهاین قیام ها موید این مسئله است. این پژوهش مروری است بر جنبۀ دینی، سیاسی و اجتماعی یکی از ابعاد فرهنگی در یکی از درخشان‌ترین ادوار تاریخ فرهنگی ایران که استبداد سیاسی ـ دینی بر همۀ جوانب زندگی روزمرۀ مردم سایه افکنده بود