تصویرهای شاعرانه
علی حجازی
کارکرد هنر در جهان بیهوده چیست؟ بازتاب واقعیت انسان است. در جهانی که دانستن قوانین اخلاقی و درک ارزشهای مطلق و یقینی در مورد جایگاه و اهداف انسان بر بشریت تسلط داشت، کارکرد هنر نیز علم به شمار میآمد: ثبت تصویری اشیاء آنطور واقعیت عینی میپذیرفت. اما با شکست عقل و منطق و تائید علمی نسبیت و در نهایت توضیح ناپذیر بودن پدیدهها، منطق رئالیسم عقلیاش دیگر گویای واقعیت اوضاع و احوال حقیقی، غیرمنطقی، غیرعقلی استمرارناپذیر و ناهماهنگ انسان نبود. بنابراین از اواخر قرن ۱۹ تعمق هنری با انتخاب شکل جدید، بیشتر معرف شرایط روحی انسان در این جهان بیمنطق بود. کوبیسم، فوتوریسم، سورئالیسم، و دادائیسم همه بخشی از تلاش برای کشف ذات حقیقی هستی، در جهانی بودند که ارزشهای سنتی زدوده شده و نور عقل خاموش شده بود. یعنی جهانی که انسان در تاریکی و ویرانی آن رها شده بود. سورئالیست‌ها دنبال واقعیتی ژرفتر میگشتند. آنان معتقد بودند که دید هنرمند-تخیل و مکاشفه-انسان را به حقایق جوهر هستی بهتر نزدیک میکند تا کار رئالیستهائی که از وقایع عکس میگیرند. آن‌ها برای رهانیدن ذهن انسان از وابستگی به اشکال عقلی و قراردادهای دست و پاگیر اجتماعی از پدیدههای عجیب و غریب و صورتک‌های ناموزون و مضحک استفاده کردند و با نفی واقعی بودن شکل بیرونی پدیدهها، هنرمندان به دنبال حرکات خودبهخودی و در عین حال غیرمنطقی یا گستردهای بودند که حقیقتا بازگوکننده ژرفترین پاسخ‌های درونی آدمی به اوضاع و احوال موجود باشد.
از تئاتر ابزورد نباید پرسید درباره چیست؟ و چه خواهد شد؟ تئاتر ابزورد به تماشاگر، تجربه بیهودگی را نشان میدهد و تقدم زبان و منطق را به عنوان ابزار انکشاف ژرفای واقعیت کنار میگذارد
دادا پا را از سورئالیسم نیز فرا‌تر گذاشت و منطق خود را از جهان بیشکل و بیمنطق و بیمعنا به آنارشیسم محض رسانید. جورج گروس گفت: نماد مکتب ما «هیچ» بود، خلاء بود. دادا تمام تصورات کیفی درونی را به استهزا گرفت: «چگونه ممکن است در جهانی سراپا دگرگون شونده به دنبال معیارهای ثابت گشت.» تریستان تزارا گفت: «دادا همه چیز است، دادا به همه چیز شک میکند، دادای واقعی علیه داداست.» دادا برای بهتر بازگوکردن شرایط انسان معاصر در ویرانسازی اشکال کهنه و جایگزین کردن اشکال نو فعالیت میکرد. این سبک توان انجام کاری بیش از پروردن «بیهودگی» موقعیت اجتماعی و هنری را نداشت. اگر هیچ قانونی وجود ندارد پس معیار برد و باخت چیست؟
شکلناپذیری و انتزاعی بودن سورئالیسم و دادائیسم تاثیرات زیباشناسانهای نسبت به سبک‌های قبل از خود گذاشتند. همچنین آن‌ها بر هنرهای موسیقی، رقص و در نهایت تئاتر که هنری است پیچیده و مشتمل بر همکاری اجتماعی، اثر گذاردند.
آلفرد ژاری در نمایش شاه ابو (ubu) به رئالیسم حمله کرد و بیمعنائی زندگی انسانی را با شکل‌های سورئالیستی و گروتسک (شکل‌های مضحک) نشان داد، با بکارگیری ماسک و حرکات اضافی و بیش از حد معین و پرهیز از عینی کردن شخصیت و صحنه، بیرحمی و بیهودگی جهان را با همگونی نشان داد به همین دلیل ژاری را پیشکسوت شیونو تئاتر میدانند.
لوئیچی پیراندلو در سال ۱۹۲۰ درحالیکه نمایشنامههای وی رنگ رئالیستی داشت تئاتر را به شکل سایهای نشان داد که کارش تفکیک واقعیت از وهم است.
ویژگیهای تئاتر ابزورد
در دهه ۱۹۵۰ تئاتر شاهد پیشرفت شکل دراماتیک در ارائه نشان دادن شرایط بیهودگی زندگی انسان بر تماشاگر بود. تئاتر ابزورد انسان را موجودی معرفی کرد که در زندگیش اهداف بزرگ ندارد. عادات و تعلقات مادی آزادی او را محدود میکند. نقصان گفتاری و بیان از تفهیم واقعیت درونی جلوگیری میکند. انسان طبیعی متناسب با خودش ندارد و بهترین شکلش تودهای از اعمال و رویاروئیها با خلاء روحی و اخلاقی است و محکوم به گذراندن زندگی کم ارزش خویش است.
تئاتر ابزورد از ساختارهای طراحی شده برپایه روش‌های سنتی، کشمکش و اوج و فرود‌ها استفاده نکرده و عناصری را از سورئالیسم برای بیان خردگریزی به عاریت گرفت. انسانهائی با سه بینی، بیسر، استحاله شده به کرگدن، یا شناور در هوا را به عنوان یک بخش ضروری این سبک بکار برد.
این شیوه قصد تشریح منطقی چیزی ندارد و از رویداد‌پردازی به دور است. از تئاتر ابزورد نباید پرسید درباره چیست؟ و چه خواهد شد؟ تئاتر ابزورد به تماشاگر، تجربه بیهودگی را نشان میدهد و تقدم زبان و منطق را به عنوان ابزار انکشاف ژرفای واقعیت کنار میگذارد و درست این است که پرسیده شود «تجربه محسوس که از طریق ضرباهنگها و صدا‌ها و تصاویر برقرار میکند چیست؟
درامنویسان سبک ابزورد با پذیرش این نکته که رویارویی با وضع حقیقی انسان تلخ و ناامیدکننده است، معتقدند اگر قرار است این انسان‌ها در این شرایط زندگی کنند پوچی تنها زمینهای است که فهم انسانی میتواند به آن اطمینان داشته باشد. ساموئل بکت در عبارت نغزی میگوید: «هیچ چیز از «هیچ» واقعیتر نیست.» و اگرچه پذیرش «هیچ» ظاهرا تجربه منفی است اما برداشت درامنویسان در نهایت برداشتی مثبت است. زیرا نمایشنامهنویس تماشاگرش را با تجربهای از پوچی روبرو میکند که بتواند با رهائی از جزمیت، توهم و پندارهای واهی با واقعیت حقیقی آشنا شود و قدرت فعالیت پیدا کند. در تئاتر ابزورد زندگانی بیهدف و ناآگاهانه، مکانیکی و بیمعنا تقبیح میشود و مراد از این کارآگاه کردن انسان از حقیقت و صورت واقعی و مطلقهای بزرگی چون زمان و مرگ است. دو تجربهای که تنها یکبار در زندگی پیش نمیآیند.
شیوه بازی بیهودگی است. لودگی، طنز، تمسخر، آئینهای مذهبی (گرفته شده از نمایشهای سنتی فرانسه) که در نمایش پوچی بکار برده میشود برای نشان دادن راه‌های بیپایان و بیهودهای است که انسان برای پر کردن خلاء زندگی میپیماید، انسان را بازیگر «دور دنیا» نشان میدهد. زیرا بدون ارزشهای مقبول تمامی تجارب زندگی به یک اندازه جدی و در عین حال مضحک هستند.
شکل و فرم در تئاتر عبث
در نمایشنامه «در انتظار گودو» اثر بکت یکی از شخصیت‌ها میگوید:
«هیچ چیز رخ نمیدهد، هیچکس نمیآید، هیچ کس نمیرود، وحشتناک است». این اثر به عنوان نمایشی معرفی شده است که در آن «هیچ چیز دوبار رخ نمیدهد» پوچی سعی در زدودن هرگونه ویژگی یک درام خوش ساخت دارد. هیچ نوع اوج و فرود و پیچیدگی و کشمکش به قصد نشاندن تماشاگر بر سرجایش وجود ندارد.
مشکل درامنویسان ابزورد آشتی دادن کیفیت ذاتا عقلگریز و شکلناپذیر این مکتب با مقتضیات ساختمان تئاتر است، بدین معنا که چگونه میتوان از اشتباهات سار‌تر و کامو و تناقضات شکل و محتوا پرهیز کرد؟ و پاسخ این سوال اجتناب کردن از متمرکز شدن روی محتوا و جزئیات آن است و همچنین آشنا کردن بیننده با تجربه بیهودگی است.
تجربه مورد بحث اساسا دورانی و تکراری است. زندگی بیمعنا نمیتواند به سوی هدفی گرایش داشته باشد. زندگی آنقدر که در خود تکرار میشود به پیش نمیرود. شکل دورانی تئاتر عبث انتقال دهنده معنای فقدان یک رشد حقیقی با راه حل است، حرکت دورانی در اجرای نمایش مبین حس پایان ناپذیری و گردشی است که همیشه ادامه دارد. جائی برای رفتن وجود ندارد، گوئی انسان محبوس در قفس است. احساس نیستی و پوچی همهگیر شده است. نمایش (در انتظار گودو) با این جمله آغاز میشود «هیچ چیز رخ نمیدهد» دایره شبیه این نماد است O -یعنی هیچ.
انسان دیگر آن موجود آرمانیخواه با میل تعالی دم افزودن نیست. با این اعتقاد فرم و شکل نمایش ابزورد گسترده میشود. مانند گسترانیدن فضای تصویری در هنر کوبیزم و گستردگی زمان در رمان جدید. زیرا ج‌ها عاری از هدف و ارزشهای معین زمینه وسیعی از بیاهمیتی است.
شکل هنر ابزورد گرایش به دورانی بودن و تکرار دارد. این پدیده را در «گودو» و «بازی» اثر بکت یا «درس» و «آوازهخوان طاس» اثر یونسکو میتوان دید. همچنین حرکت به سوی پوچی و حلناپذیری در این سبک دیده میشود مثلا در «آخر بازی»، «آخرین نوار کراپ» از بکت و «صندلی‌ها» و «آینده در تخم مرغ‌ها قرار دارد» از یونسکو. در جهانی که همه چیز بیمعنا است، تنها یک نقطه اوج وجود دارد. اوج منفی مرگ: یعنی «راهی که در آن جهان پایان میپذیرد، نه با یک انفجار، که با نالهای!»
پرداختن به واقعنگاری قصهپردازی و ترسیم شخصیت‌ها و همچنین ارائه شخصیت افراد در شکل و موقعیتی که زندگی روزمره را تجربه میکنند. کار نمایش ابزورد نیست. نمایشنامههای این سبک گرایش به تصویرهای شاعرانه دارد.
صحنه عبث پر از فعالیتهائی است که تغییری در موقعیت صحنه بوجود نمیآورد سرشار از عناصر بیارزش از زندگی روزانه و بکارگیری این عناصر به شکل نمایشی است.
شیوه بازی بیهودگی است. لودگی، طنز، تمسخر، آئینهای مذهبی (گرفته شده از نمایشهای سنتی فرانسه) که در نمایش پوچی بکار برده میشود برای نشان دادن راه‌های بیپایان و بیهودهای است که انسان برای پر کردن خلاء زندگی میپیماید، انسان را بازیگر «دور دنیا» نشان میدهد. زیرا بدون ارزشهای مقبول تمامی تجارب زندگی به یک اندازه جدی و در عین حال مضحک هستند.
یونسکو میگوید: «همه چیز به یک روال پیش نمیرود. کمدی و تراژدی دو جنبه از یک موقعیت هستند و تفکیک این‌ها مشکل است. خنده از نومیدی میکاهد و کمدی با اندوه همبالین میشود».
