حکیم سنایی با طرح شعار «بمیر ای حکیم! از چنین زندگانی/ کز این زندگانی چو مردی بمانی» بر مبنای اندیشۀ جدید دینی راه چاره‌ای ارائه نمی‌کند. پیش از سنایی هیچ اندیشمندی چشم‌اندازهای گوناگون این پدیده را تا به این گستردگی در شعر فارسی بازنتابانیده است. سنایی این پدیده را از دیدگاه دینی، عرفانی و اجتماعی می‌نگرد و در این‌باره به تأملی ژرف می‌پردازد. در دوره‌های پسین، مولانا و حافظ دامنۀ اینگونه تجربه‌های فکری را گسترش می‌دهند. سنایی به یکی از نخستین نسل‌های دوره‌ای از دگرگونی ادبی تعلق دارد. نکتۀ درخور توجه دربارۀ آثار او آن است که برای نخستین بار، گسترۀ کامل مذهبی فارسی را می‌نمایاند که شامل تمامی عناصری است که در سده‌های پیشین به ویژگی‌های اصلی این نوع شعر تبدیل شده بود. در آثار این شاعر گونه‌هایی مختلف از قالب‌ها و انواع شعری یافت می‌شود که او در آنها با صور خیالی خاص خود و در اشکالی بسیار گوناگون به بیان اندیشه‌های مذهبی پرداخته است که در آثار هیچ‌یک از شاعران پیشین دیده نمی‌شود. این کتاب در سه بخش سامان یافته است. در بخش نخست زندگی سنایی و نگرش سنتی به او نیز و مواد خامی که می‌تواند پایۀ یک زندگی‌نامۀ تاریخی واقعی قرار گیرد، آمده است. در بخش دوم مشکلات فقه‌اللغوی قسمت‌های مختلف آثار سنایی مورد توجه قرار گرفته است. در آخرین بخش به برخی از ابعاد ادبی این آثار پرداخته شده است: به سنت شعری دربار غزنوی در اواخر سدۀ پنجم هجری که سنایی در آن نشو و نما یافته نگاهی خاص افکنده شده است؛ ماهیت شعر مذهبی او بررسی شده و نقش سنایی در پیشبرد شعر تعلیمی فارسی در قالب مثنوی معین گردیده است.