نظامی در عرفان و سیر و سلوک یکی از پیشوایان بزرگ و دارای مراتب بلند است. تذکره نویسان در این باب مطالب اغراق آمیز بسیار نگاشته اند، ولی آن چه از اشعار وی استنباط می شود این است که مراتب و مقامات باطنی و قلبی را طی کرده و به ریاضت نفس را رام ساخته و به قوه ریاضت صاحب همت و به اصطلاح امروز دارای «مانیتیسم» بوده و این معنی به خوبی از اشعار وی آشکار است.
همت از آن جا که نظرها کند
خوار مدارش که اثرها کند
همت آلوده آن یک دو مرد
با تن محمود ببین تا چه کرد
همت چندین نفس بی غبار
با تو ببین تا چه کند وقت کار
راهروانی که ملایک پیند
در ره کشف از کشفی کم نیندخمسه نظامی که در ادبیات فارسی شهرت بسیار دارد ، پنج دفتر شعر را شامل می شود که نزدیک به سی سال سرایش آن به طول انجامیده است .
مخزن الاسرار
خسرو وشیرین
لیلی و مجنون
هفت پیکر
اسکندرنامه که شامل دو دفترجداگانه است ؛ نخست شرفنامه که به نام ابوبکر سلجوقی سروده شده است .این دفتر در بحرسالم مخبون مقطوع و شامل 5136 بیت است . دیگری اقبال نامه که به نام مسعودبن ارسلان سلجوقی سروده ودر سال 599 پایان یافته است . این دفتردر بحر متقارب مثمن مقصور و شامل 3684 بیت است .الیاس بن یوسف نظامی را بیشتر با لیلی و مجنون می شناشیم. از بزرگان شعر و ادب فارسی که در علوم و معارف زمان خویش و همچنین در سیر و سلوک به درجاتی بالا رسید، در آثارش به فردوسی و سنایی توجه داشت بزرگانی چون سعدی، مولوی و حافظ از اشعار وی اقتباس نموده اند.
از آثار مهم و ارزشمند او می توان به خمسه نظامی اشاره کرد. پنج دفتری که سرایش آن سی سال به طول انجامید و شامل مخزن الاسرار، خسرو شیرین و لیلی و مجنون و هفت پیکر و اسکندر نامه می شود.
او در این کتاب ارزشمند مفاهیم والایی را به صورت داستان های عاشقانه ای مثل خسرو و شیرین و لیلی و مجنون بیان داشته است. این کتاب ارزشمند از سوی انتشارات اقبال به شکلی فاخر با مقدمه فرشید اقبال در قطع وزیری و با جلد گالینگور و روکش 4 رنگ در 1040 صحفه به دوستداران ادب پارسی تفدیم می گردد.
در جهان باعظمت شعر و ادب ایران حکیم نظامی گنجه ای یکی از نوابع نادر است. تا آنجا که در میان شعرای بزرگ و عالیمقام پارسی زبان جز سعدی فردوسی هیچکس را نمیتوان شایان مقایسه و سنجش با نظامی دانست. تازه در مقام این مقایسه هم باید در نظر داشت که دو شاعر همسنگ در طبیعت با زهر کدام در شیوه خاص خود بر دیگری مزیت دارد.
بهترین دلیل آنکه گرچه طبیعت نظامی و سعدی را در نبوغ و عظمت همسنگ قرار داده است ولی بسبب کثرت ممارست، سعدی در غزل و نظامی در مثنوی سرآمد سخنوران دوران است
